Τι κρύβεται πίσω από ένα παραμύθι;

Η χρήση της εικόνας στην εκπαίδευση των μικρών παιδιών συμβάλλει στην επίσπευση της αφαιρετικής ικανότητας και του συμβολισμού.

Αποκαλύπτει τις χωρικές σχέσεις και δίνει ευκαιρίες ενόρασης ωθώντας, την προοπτική αντίληψη των πραγμάτων. H εικόνα είναι το ομοίωμα, το απείκασμα, κάθε τι που εμφανίζει κάτι που δεν υπάρχει ή απουσιάζει.

Το ρήμα εικάζω σημαίνει απεικονίζω, παρομοιάζω, παραβάλλω, εκφράζω εικονικά, συμπεραίνω. Βασική λειτουργία της είναι η δημιουργία κώδικα σημείων αναγνώρισης που συσχετίζει τη μορφή με το περιεχόμενο, δηλαδή το σημαίνον με το σημαινόμενο.

Το παιδί σε αυτή την περίοδο της ζωής του έχει ανάγκη να διευθετήσει το χάος του ερεθισμάτων του περιβάλλοντος. Η συσχέτιση της όποιας εμπειρίας έχει αποκομίσει με τη δράση του, συναντάει έναν κώδικα με αφαιρετική λειτουργίας κάθε είδους (Κιτσάρας,1989).

Οι εικόνες των βιβλίων είναι αντίγραφα της πραγματικότητας, παραστάσεις που πρόλαβε να προσλάβει το παιδί από τους χώρους της μικροκλίμακας του σπιτιού και της μεσοκλίμακας της γειτονίας και τις πόλης. Στα κλασικά παραμύθια συναντάμε το συμβολισμό τις μυητικής αποστολής στην αγριότητα κατά την έναρξη της εφηβείας -μιας αγρίας περιόδου στην ψυχική ζωή του ατόμου-.

Η μητέρα της Κοκκινοσκουφίτσας αποστέλλει την κόρη της στο δάσος του κακού του λύκου (στο χώρο της αγριότητας) για να φτάσει στον πολιτισμό που βρίσκεται στην άλλη μεριά. 
Η κακιά μητριά στέλνει τη Χιονάτη στο δάσος. 
Το ίδιο και οι γονείς του Χάνσελ και της Γκρέτελ.

Η Χρυσομαλλούσα περιφέρεται στο δάσος όπως επίσης η Ροδοκόκκινη-και αν στις δυο τελευταίες περιπτώσεις δεν υπάρχει <αποστολή>, θα πρέπει να θυμόμαστε πως η αποστολή αποτελεί την ανεστραμμένη μορφή της απαγόρευσης. Μερικές φορές μάλιστα, η εντολή μπορεί να εμφανίζεται ως συναίνεση και η απαγόρευση να μην καταγράφεται. Όμως το ίδιο αυτό θέμα το συναντάμε και στις ανθρωπολογικές μελέτες.

Παράλληλα από μια ψυχαναλυτική σκοπιά, λίγο πριν από το πέρασμα στην εφηβεία "οι οιδιπόδειες επιθυμίες εκπληρώνονται στη μορφή φαντασιώσεων και ονειροπολήσεων, που έχουν υποστεί μικρή μόνο διαστρέβλωση" ( Freud,1978: 146).

H επιστροφή αυτή των οιδιπόδειων διευκολύνεται στα Πόκεμον από την βολική απουσία του πατέρα και την υποκατάσταση από ένα λιγότερο επικίνδυνου, ανδρικού υποκατάστατου, όπως ο καθηγητής Όουκ. Διευκολύνεται, ταυτόχρονα και από τη δοτική στάση της μητέρας Κέτσαπ η οποία πρόθυμα επιτρέπει στο γιο της να φύγει από το σπίτι, ενδιαφερόμενη μόνο για ασήμαντες λεπτομέρειες.

Ακόμη η έξοδος στο δάσος η απομόνωση και η σύγκρουση με τους άλλους, παράλληλα με τη συστηματική καταπίεση της σεξουαλικότητας (την επιθυμία του για τη Μύστη) είναι πολύ πιθανόν να συνδέεται με το φαινόμενο που η Anna Freud ονομάζει εφηβικό "ασκητισμό" (Freud, 1978:153).

Ο ασκητισμός κατευθύνεται κατ αρχή ενάντια στις καθηλώσεις του υποκείμενου προς όλα τα αντικείμενα αγάπης της παιδικής ηλικίας ενάντια δηλαδή στις οιδιπόδειες φαντασιώσεις και στα πρόσωπα που τις ενσαρκώνουν με το αποτέλεσμα να ζει ο έφηβος "με τα μέλη της οικογένεια του σαν να ήταν ξένος" (Freud, 1978:166).

Γιατί, όμως αυτή η εικόνα των εφήβων στο δάσος, είναι τόσο διαδομένη στα παραμύθια, και γιατί φαντάζει αυτονόητη στα Πόκεμον; 
Γιατί δεν είναι μόνο η περιπλάνηση στο δάσος αλλά το ίδιο το δάσος συνδέεται με την εφηβεία.

Πράγματι αν το σπίτι –όπως το περιγράφει ο Bachelor στην Ποιητική του χώρου,- είναι ο χώρος της παιδική ηλικίας, και στα δωμάτια τους σαλεύουν οι σκιές των "κυρίαρχων όντων".Το δάσος είναι απατηλό και διπλό, ευχάριστο και, ταυτόχρονα, επικίνδυνο.

Ας μην ξεχνάμε πως είναι αυτή η όμορφη πλευρά που σαγηνεύει την Κοκκινοσκουφίτσα και την παρασύρει στην καρδιά της ετερότητας, στην έδρα του κινδύνου στο κακό το λύκο.

Περισσότερο όμως από ένα περιβάλλον, το δάσος είναι ένας δρόμος, ένα μονοπάτι, που το παίρνουμε πολλές φορές στη διάρκεια του βίου, και κάθε φορά αναβιώνουμε τα ίδια συναισθήματα. Δεν είναι δηλαδή μόνο η εφηβεία η έξοδος σ΄ ένα δάσος, αλλά και οι οιδιπόδεια φάση, όπως επίσης και το πέρασμα από την μέση στη τρίτη ηλικία.

Όμως τι μονοπάτι είναι αυτό που συντελεί στη μετάβαση από τη μία κατάσταση στην άλλη; Δεν θα δυσκολευτούμε να αναγνωρίσουμε πως το δάσος δεν είναι ένα κυριολεκτικό αλλά ένα μεταφορικό μονοπάτι, καθώς διαφέρει ως προς την σύστασή του από την αρχή ως το τέλος της πορείας (χρονικής, γεωγραφικής, ψυχολογικής) είναι μια γέφυρα.

Διαβάζοντας ένα παραμύθι με το παιδί μας και κοιτώντας τις εικόνες δεν διαισθανόμαστε πόσες εικόνες και μηνύματα -συμβολικά, μεταφορικά- μεταφέρονται στο παιδί. Η εικόνα του κακού και του καλού, του αθώου και του ένοχου, η ταύτιση συγκεκριμένων ζώων με το κακό ή το καλό, το καλό τέλος. Όλα αυτά συνθέτουν αντιλήψεις, στερεότυπα, εικόνες για πράγματα και καταστάσεις.

Τα τελευταία χρόνια γίνεται μια πολύ καλή προσπάθεια να εκσυγχρονιστούν τα παραμύθια. Τα παραμύθια είναι διαδραστικά και πολλές φορές πιο ρεαλιστικά. Σε κάθε περίπτωση όμως, είναι καλό να έχουμε όλοι υπόψη μας ότι πίσω από ένα παραμύθι, μια εικόνα, μια σειρά στην τηλεόραση κρύβονται πολλαπλά μηνύματα που ανάλογα με την αντιληπτική δεινότητα των παιδιών μας συμβάλλουν στο σχηματισμό αντιδράσεων και εντυπώσεων.

Αριστονίκη Τρυφωνίδου-Θεοδοσίου
MA, Msc, PgP, MAAT Ψυχολόγος Εξελικτικής Σχολικής κατεύθυνσης

Βιβλιογραφία
Bacelard. G, (1982). (μετάφραση Βέλτσου και Χατζηνικολή Ι) Η ποιητική του χώρου, Αθήνα: Χατζηνικολή Couliano I(μετάφραση Πλαντίου Λ), (1986). 

Εμπειρίες της έκτασης. Αθήνα, Χατζηνικολή Freud. A. (μετάφραση Παραδέλλης Θ), (1978). 

Το εγώ και οι μηχανισμοί άμυνας Αθήνα: Καστανιώτης Propp Vi (μετάφραση Παρίσης Α), (1991). 

Μορφολογία του παραμυθιού. Αθήνα: Καρδαμίτσας Σέμογλου, (2005).

Εικόνα και παιδί. Παπανδρέου: Θεσσαλονίκη β έκδοση.

http://www.thessalonikiartsandculture.gr