Αγιος Νικόλαος

Ο άγιος Νικόλαος έδρασε επί Μ. Κωνσταντίνου. Λέγεται ότι έλαβε μέρος στην Α' Οικουμενική Σύνοδο το 325, αλλά το όνομά του δεν αναφέρεται στον σχετικό κατάλογο συμμετεχόντων. Χρημάτισε αρχιεπίσκοπος Μύρων Λυκίας.
Σήμερα παίρνει τα πιο πολλά τάματα, απ' όλα τα νησιά μας*, λόγω της θαλασσινής φύσεως της χώρας και των κατοίκων της, όπως παλαιότερα στον Ποσειδώνα ("ναύτης ων, Ποσειδώνα ιλάσκου").
Ο λαός μας τον θέλει επαγγελματία ναυτικό, που βαρέθηκε και κουράστηκε απ' τα πολλά ναυάγια και έγινε στεριανός.  Πήρε τότε ένα κουπί και τράβηξε κατά την στεριά, σε μέρος που οι άνθρωποι να μη γνωρίζουν τι είναι αυτό που κουβαλούσε. Όταν του έλεγαν "κουπί" έφευγε. Εκεί που του είπαν "ξύλο" κατάλαβε ότι δεν γνωρίζουν από θάλασσα, εκεί ασκήτεψε και άγιασε. Γι' αυτό στην Κεφαλονιά τον θέλουν και εξουσιαστή της γης. Λένε: "του αγίου Νικολάου, που'ν'της γης και του πελάου". Ομοιότητες τρομερές με τον αρχαίο θεό Ποσειδώνα, που δεν ήταν μόνο της θάλασσας, αλλά και της γης, αφού ήταν ο υπαίτιος των σεισμών.

Πολλές αγιογραφίες τον παριστάνουν καραβοκύρη. Τα ρούχα του είναι πάντα βρεμένα, στάζουν άλμη, τα γένια του στάζουν θάλασσα, ενώ το μέτωπό του στάζει ιδρώτα, απ' την υπερπροσπάθειά του να φτάσει παντού, όπου ναυτικοί τον χρειάζονται.
"Χωρίς κουπιά και άρμενα άγιε Νικόλα βόηθα" ή "Άγιε Νικόλα βόηθα με - κούνα και συ το χέρι σου" λέει ο λαός μας, κατά το "συν Αθηνά και χείρα κίνει".
Οι νησιώτες δεν τον λένε άη Νικόλα, αλλά παππού Νικόλα. Τα παιδιά των ναυτικών που προορίζονται για καπεταναίοι, βαφτίζονται κιόλας Νικολήδες, για νά'χουν την προστασία του αγίου.

Διατηρούν στην καμπίνα τους "ακοίμητο (=άσβηστο) καντήλι", κάτω από την εικόνα του άη Νικόλα, παίρνουν μαζί τους κόλλυβα, που στέλνουν στην εκκλησιά να διαβαστούν την ημέρα της γιορτής του. Πιστεύουν πως στην τρικυμία αν βυθίσουν την εικόνα του στη θάλασσα και πούν "άη Νικόλα μου, πάψε την οργή σου!" η θαλασσοταραχή θα παύσει.
Τα ασημοκάραβα του άη Νικόλα
Οι ναυτικοί και κυρίως οι γυναίκες, οι φίλοι και οι συγγνείς τους, αφιερώνουν ομοιώματα καραβιών, τα λεγόμενα ασημοκάραβα, μικρογραφίες αυτών που μπαρκάρει ο δικός τους άνθρωπος. Τέτοια μπορεί να ιδεί κανείς στο Εκκλησιαστικό Μουσείο της Μονής του Πανορμίτη, μερικά εκ των οποίων είναι εκπληκτικά έργα τέχνης.
Τα ασημοκάραβα δεν ήταν αναγκαστικά μικρού σχήματος, όπως τα άλλα τάματα.Κάποτε ο ευεργέτης των Ψαρρών Βαρβάκης, εξαιτίας των ναυπηγών της εποχής του (1774) κινδύνευσε να χάσει το καινούργιο του τρικάταρτο την ώρα της καθελκύσεως. Έταξε τότε στον άγιο Νικόλαο να του το σώσει και του το φέρει ασημένιο.
Σήμερα τα περισσότερα ασημοκάραβα παίρνουν οι νησιώτικες εκκλησίες, και δη ο Πανορμίτης, η Κατοπολιανή και η Παναγιά Τήνου. Τα εργαστήρια της Κρήτης (ειδικά του Ρεθύμνου) φημίζονται για την τέχνη τους στη χάραξη ασημοκάραβων.

Αλλά τον άη Νικόλα τον έχουν και σαν ευκαιρία να αναγγείλου αρραβώνες.
Στην Αμφίκλεια και το Δαδί Φθιώτιδος οι νοικοκυρές ετοιμάζουν από βραδύς τον χόντρο (στάρι βρασμένο σε νερό) και κάνουν γλέντι ως τα ξημερώματα στα σπίτια, με χορό, τραγούδια και μεζέδες. Οι οικογένειες που έσμιξαν έτσι για να γιορτάσουν τον άη Νικόλα, ήταν σχεδόν βέβαιο πως θα ανήγειλαν προξενιά και αρραβώνες.
Σε πολλές τοπικές παραδόσεις, ο άγιος (όπως και ο άη Γιώργης, ο άη Γιάννης κι η αγία Παρασκευή) φέρεται να παρουσιάζεται σε κάποιο πανηγύρι του και να εξοντώνει κάποιο υπερφυσικό πλάσμα, που σκόρπιζε τον τρόμο στους πανηγυριστές του.
Παρ' όλο όμως, που ο άη Νικόλας είναι τόσο δημοφιλής στις νησιώτικες περιοχές, δεν χαίρει του ίδιου βαθμού εμπιστοσύνης στους κτηνοτροφικούς πληθυσμούς. Οι τσομπαναραίοι το λένε Ψοφοπροβατάρη, γιατί από το βοριά που κάνει τις ημέρες του ψοφούν τα πρόβατά τους.

Ναοί και μοναστήρια του αγίου
Ο μητροπολιτικός ναός του αγίου Νικολάου των Διδύμων Αργολίδος, είναι χτισμένος στο σημείο όπου ο Παυσανίας τοποθετεί το ιερό του θεού Ποσειδώνος. Μάλιστα ο χριστιανικός ναός χρησιμοποιεί για τοίχο, έναν από τους σωζόμενους τοίχους του αρχαίου ναού.
Στην Αμαλιάδα γιορτάζουν τον άγιο Νικόλαο του Φραγκοπηδήματος. Φημισμένη μονή του και στα Σπάτα Ηλείας, όπως επίσης στο Σολωμό Κορινθίας (σε υψόμετρο 350 μ.), στην Κάτω Βλασιά Καλαβρύτων ( υψόμετρο 1050 μ.) και ο άη Νικόλας Μπάλας, γυναικείο μοναστήρι του 1695 στην Πάτρα.

Ι. Ν. Αγ. Νικολάου στη Μάκρη (= Φετιγιέ) της Μικράς Ασίας

Στη Μαντινεία υπάρχει η ανδρική μονή του άη Νικόλα των Βαρσών, όπου φυλάσσεται το ιερό λείψανο του νεομάρτυρος Δημητρίου, ο οποίος αποκεφαλίστηκε από τους Τούρκους στην Τρίπολη το 1803. Αλλά και η περίφημη μονή Καλτεζών, και της Καρυάς, και το ανδρικό ο άη Νικόλας ο Ορθοκωστάς, και το γυναικείο του άη Νικόλα Σίντζας.
Στο Βαλτεσινίκο Γορτυνίας υπάρχει το ιστορικό παλαιομονάστηρο του άη Νικόλα, όπου το φθινόπωρο του 1826 βρήκαν καταφύγιο και σώθηκαν χίλιοι περίπου κάτοικοι της περιοχής, καταδιωκόμενοι από τον Ιμπραήμ.
Στα Καλύβια Αγρινίου υπάρχει ναός του αγίου του 1767. Φημισμένοι στερεοελλαδίτικοι και στο Ξηρόμερο (άη Νικόλας του Αετού του 1652, διαλυμένος πια), στο Βάλτο (άη Νικόλας Χαλκοπούλου, του 1765, επίσης διαλυμένος),. στο Ακόντιο Λιβαδειάς, στη Χαλκίδα - στην Άνω Βάθια και τη Λίμνη. Και στον Πλάτανο της δυτικής Ναυπακτίας, όπου στον ναό του αγίου φυλάσσεται χρυσοκέντητος επιτάφιος που ήρθε απ' τη Ρωσία, δωρεά, λένε, του Μαραθέος από τη Βλαχία. Υπάρχει και η περίφημη εικόνα του αγίου που σε μαγνητίζει και αισθάνεσαι πως σε παρακολουθεί απ' όπου και να την κοιτάξεις.
Στη Θεσσαλία δεσπόζει η μονή του άη Νικόλα του Πάου, στην Αργαλαστή του Πηλίου. Με άγιες λόγου τοιχογραφίες και μαρμάρινες διακοσμήσεις των λαϊκών τεχνιτών Κώστα, Δήμου και Δαμιανού.
Στην Άρτα υπάρχει ο άη Νικόλας της Ροδιάς. Μικρός δικίονος σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλλο, ναός του τέλους του 13ου αι. Εξωτερικά φέρει ζωφόρους από μαιάνδρους και εσωτερικά τοιχογραφίες του πρώτου μισού του 14ου αι.
Στη Λίμνη Ιωαννίνων του άη Νικόλα του Σπανού ή των Φιλανθρωπηνών, που ιδρύθηκε το 1292. Ανακαινίστηκε το 1542 από τον Ιωάσαφ Φιλανθρωπηνό. Εδώ λειτούργησε Σχολή, έως τα μέσα του 11ου αι. (από τον διευθυντή της οποίας, Αλέξιο Σπανό, πήρε το όνομά της η μονή).

Καμπαναριό Ιερού Ναού Αγίου Νικολάου, Κερασούντα Πόντος. Φωτογραφία της 12ης Αυγούστου 1911

Στο Μέτσοβο, η διαλυμένη πια μονόκλιτη βασιλική με αψιδωτή στέγη, μονή του 14ου αι. που ανακαινίστηκε το 1700 και αναστηλώθηκε το 1960, με δαπάνες του Ιδρύματος του βαρόνου Μιχ. Τοσίτσα, με πρωτοβουλία και επιμέλεια του Ευ. Αβέρωφ - Τοσίτσα. Με αγιογραφίες της ιταλοβυζαντινής σχολής του 17ου αι. και τοιχογραφίες αρχαϊκής - κρητικής σχολής, σαν και αυτές του Αγίου Όρους και των Μετεώρων.
Στο Κάστρο της Κεφαλονιάς βρίσκεται παλαιός ναός (12ου αι.) του Αγίου Νικολάου, ο οποίος παρέμενε κλειστός για 200 χρόνια. Η τελετή θυρανοίξεών του έγινε μόλις την 28η Αυγούστου 1999, αφού αναστηλώθηκε και είναι πια έτοιμος να προσφέρει στους πιστούς τη θαλπωρή του.
Στην Καστοριά υπάρχουν πολλοί ναοί του. Ο πιο παλαιός (11ος αι.) υπάρχει στην Αγορά της πόλεως. Του 11ου αι. είναι και ο άη Νικόλας του Ρεζά. Ένας επίσης παλαιός (14ος αι.) στον Άγιο Λουκά. Ένας μικρός (μονόκλιτη ξυλόστεγη βασιλική με νάρθηκα) ο άη Νικόλας του Κασνίτζη με τοιχογραφίες του 13ου αι. Ο άη Νικόλας του Μεγαλειού (μικρή ξυλόστεγη βασιλική, με νάρθηκες στις 3 πλευρές της) με τοιχογραφίες, που είχε χρήση επιτύμβιου μνημείου (από επιγραφή του 16ου αι.). Και το γυναικείο μοναστήρι του άη Νικόλα του Τσιριλόβου, που ιδρύθηκε το 1460 και κάηκε 4 φορές από τους κομιτατζήδες. Λειτούργησε ως ορμητήριο αρματολών και κλεφτών, άντρο μακεδονομάχων, όπου είχε και το στρατηγείο του ο Π. Μελάς.
Αλλά και στη Φλώρινα υπάρχει πολύ παλαιό παρεκκλήσι του (13ος αι.) αυτό του άη Νικόλα της Βένης.
Στην Κυδωνία Κρήτης υπάρχουν 4 παλαιοί ναοί του αγίου. Ο παλαιότατος του άη Νικόλα Γαμνής (860), ο βυζαντινός στα Σκίδια Πρασών, ο άη Νικόλας Σπλάντζας (1320) και ο άη Νικόλας Μάζης (1333).
Πιο φημισμένος παλαιός ναός του στα νησιά μας, υπάρχει στην Άντισσα Μυτιλήνης, με τοιχογραφίες του 1545. Επίσης ο άη Νικόλας των Λεμονιών στη Σαλαμίνα, στην Ύδρα, στους Αποίκους Άνδρου και στο Ημεροβίγλι Θήρας.
Μοναστήρι του και καθεδρικός πατριαρχικός ναός του υπάρχει στο Κάιρο. Αλλά και στο Ραχήλιο της Αιγύπτου, με παρεκκλήσι του οσίου Χριστοφόρου.
Η εκκλησιά του Αγίου Νικολάου στο Όμπερντορφ (= Άνω Χωριό) της Αυστρίας, έμεινε στην ιστορία, γιατί εδώ ακούστηκε για πρώτη φορά ο τρυφερός ύμνος στη Γέννηση του Θεανθρώπου "'Αγια Νύχτα", τον οποίο απέδωσε χορωδία στις 25 Δεκεμβρίου 1818.

Άγιος Νικόλας... ο άη Βασίλης
Τον αρχιεπίσκοπο, γνωστό για τις αγαθοεργίες του άγιο Νικόλαο τιμούν ως δωροκουβαλητή πολλοί λαοί.
Στην Γερμανία τα δώρα τα φέρει ο άγιος Νικόλαος (<Νικολάους < Κλάους). Στη νότια τον λένε Κνεχτ Ρούπρεχτ ή Κράμπους. Στη ΒΔ Γερμανία τον λένε Πέλζεμποκ. Στον Ρήνο τον αποκαλούν Χανς Μουφ.
Τα πνεύματα των αγρών του ανοίγουν το δρόμο στις Άλπεις, ενώ ένας δαίμονας με μορφή γίδας, ένα σακκούλι στην πλάτη και με μια βέργα στο χέρι τον ακολουθεί. Ο ακόλουθος, διαβολάκος Κράμπους, έχει τρομακτική όψη και μουγκρίζει σαν δράκος, σε αντίθεση με τον γλυκύτατο γέροντα. Την ώρα που μοιράζει τα δώρα, λέει και τα παράπονά του για τη συμπεριφορά κάθε παιδιού.
Ειδικώτερα στο Μπέρχτεσγκάντεν, 12 νεαροί, αχυροντυμένοι με κουδούνες και με μάσκες ζώων, χορεύουν πίσω του. Την ώρα που ο χάιλιγκε Κλάους μοιράζει τα δώρα, οι νεαροί ακόλουθοι βγάζουν τα παιδιά από τα σπίτια, ενώ τα χτυπούν κιόλας συμβολικώς για τις αταξίες της χρονιάς. ("τρώνε της χρονιάς τους"). Η χειρότερη τιμωρία που περιμένει τα κακά παιδιά είναι να τα πάρει μαζί του στον σάκκο του.

Στην Αυστρία ο σεντ Νίκλας σηματοδοτεί την έναρξη των γιορτών των Χριστουγέννων. Ζητά από τα παιδιά ένα κατάλογο με τις καλές και τις κακές πράξεις που έκαναν όλη τη χρονιά. Για τα καλά παιδιά έχει γλυκά και παιχνίδια.
Στην Ολλανδία, επίσης ο σίντερ Κλάους, φέρνει τα δώρα ταξιδεύοντας με ένα καράβι, από τη Μαυριτανία, και έχει για ακόλουθο και βοηθό του ένα Μαυριτανό, τον Μαύρο Πέτρο. Μαζί με τα δώρα που μοιράζει, χαρίζει στους γονείς και μια βέργα, προς συμμόρφωση των άτακτων παιδιών.
Ο παλαιότερος άγιος Νικόλας (άη Βασίλης) είναι ο σεντ Νίκλας της Φινλανδίας. Αυτός πρώτος άφησε τα δώρα του, που ήταν χρυσά νομίσματα στις κάλτσες τριών φτωχών κοριτσιών, για να φτιάξουν την προίκα τους. Οι κοπέλες είχαν κρεμάσει τις βρεγμένες κάλτσες τους πάνω από ένα αναμμένο τζάκι για να στεγνώσουν κι αποκοιμήθηκαν. Έκτοτε και μείς αφήνουμε μια κάλτσα πάνω απ' το τζάκι ή στην εξώποορτα για να την βρούμε το πρωί γεμάτη δώρα απ' τον άη Βασίλη.
Ο σάντα Κλός έρχεται και στην Καλιφόρνια, στη Χαβάη και στις παραλίες της Αυστραλίας.

ΤΑΜΑΤΑ και ΑΝΑΘΗΜΑΤΑ - Γ. Λεκάκη




* Εξαίρεση αποτελεί η Σαμοθράκη, όπου όλα κι όλα 4 ξωκκλήσια τον τιμούν, ενώ δεν τιμάται με κανένα πανηγύρι. Ο λόγος είναι ότι οι Σαμοθρακίτες ποτέ δεν είχαν αναπτύξει ιδιαίτερη ναυτιλία.