Παρασκευή 31 Μαΐου 2013

Ευχές και κατάρες στα ομηρικά έπη

Η πρώτη ραψωδία της "Ιλιάδας" μας περιγράφει τα αποτελέσματα μιας κατάρας. Ο Χρύσης, ιερέας του Απόλλωνα, αδικημένος από τους αρχηγούς των Ελλήνων (Δαναών), προσεύχεται στον Απόλλωνα και τον παρακαλεί ν' ακού6σει τις κατάρες του και να εκδικηθεί την αδικία που του έγινε: 
"... εάν σου έκτισα ναόν να χαίρετ' η καρδιά σου,
εάν ποτέ σου έκαψα μεριά καλοθρεμμένα
ταύρων κι ερίφων, τούτον μου τον πόθο τέλειωσέ μου
τα βέλη σου στους Δαναούς τα δάκρυά μου ας πλερώσουν".
Ευχήθη, κι ως τον άκουσεν ο Φοίβος ο Απόλλων
κατέβη από τες κορυφές του Ολύμπου θυμωμένος...
(Α 39-44 μτφ Ιακ. Πολυλά)

Οι κατάρες των ιερέων "πιάνουν". Η σύγχρονη αυτή πίστη έχει αρχαιότατες ρίζες. Όπως πιάνουν και οι κατάρες των γονιών, κατά τις διαχρονικές πίστεις. Το βλέπουμε αυτό ήδη στον Όμηρο. Ο Φοίνιξ αφηγείται στον Αχιλλέα την κατάρα του πατέρα του Αμύντορα:
"Το νόησε ο πατέρας μου κι επρόφερε κατάρα
στην κεφαλή μου, τες φρικτές καλώντας Ερινύες,
στα γόνατά του, σπέρμα μου ποτέ να μη καθίσει
κι ενέργησαν οι αθάνατοι την πατρική κατάραν
ο χθόνιος Ζευς κι η άσπονδη στον Άδη Περσεφόνη". [Ι, 453-457 μτφ Ι. Πολυλά)

Η αιτία της πατρικής κατάρας εδώ είναι άδικη.   Ο Φοίνιξ αναμίχθηκε στον έρωτα του πατέρα του για μια ωραία παλλακίδα, την οποία ο Αμύντωρ αγαπούσε και προτιμούσε από τη σύζυγό του και μητέρα του Φοίνικα. Παρ' όλα αυτά και πάλι η κατάρα "πιάνει", ως προερχόμενη από τον γονέα.

Οι άνθρωποι καταριούνται τους άσπλαχνους, τους ανελεήμονες, τους σκληρούς και απάνθρωπους. Από τα χρόνια του Ομήρου ως τις μέρες μας.
Στην Οδύσσεια βρίσκουμε χαρακτηριστικές περιπτώσεις:
Και τότες η κελάρισσα της κάνει η Ευρυνόμη
"Αν πιάσουν οι κατάρες μας, απ' αυτουνούς κανένας
να δει τη χρυσοθρόνιαστη δε σώνει την Αυγούλα". [ρ 495-497 μτφ. Αργ. Εφταλιώτη)
Όποιος μας φαίνεται άσπλαχνος κι' έχει άσπλαχνη τη γνώμη,
όλοι οι ανθρώποι και σα ζει τον καταριώνται ετούτον,
και σαν πεθάνει, τον γελούν και τον καταφρονούνε... [τ 329-331 μτφ. Αργ. Εφταλιώτη)

Ο Οδυσσέας ο ίδιος, που είχε την εύνοια των θεών και αποτελεί θετικό πρότυπο ήρωα στα ομηρικά έπη, είναι αποδέκτης κατάρας για σκληρή συμπεριφορά, όπως λ.χ. στην περίπτωση του Κύκλωπα Πολύφημου, του οποίου έβγαλε το μοναδικό μάτι και τον εξαπάτησε και τον ειρωνεύθηκε. Γι' αυτό ο Πολύφημος τον καταριέται να πάθει όσα έπαθε ή και χειρότερα ακόμα, επικαλούμενος τον θεό και πατέρα του Ποσειδώνα:
"Ω Ποσειδώνα βασταχτή της γης και μαυροχήτη

συνάκουσέ με, αν είμαι γιος και κύρης μου αν παινιέσαι,
κάμε ο Δυσσέας ο κουρσευτής να μη γυρίσει πίσω,
του Λαέρτη ο γιος, που βρίσκεται στο Θιάκι η κατοικιά του.
Κι αν είν' της μοίρας του γραφτό να δει τους ποθητούς του,
το σπίτι το καλόχτιστο και την πατρίδα εκείνος,
ας κακοφτάσει αργά, χωρίς κανέναν σύντοφό του
με ξένο πλοίο, και συμφορές να βρει στο σπιτικό του". [ι 527-534 μτφ Αργ. Εφταλιώτη]

Αλλά δεν καταριούνται μόνο τους άλλους οι άνθρωποι. Κάποτε οι τύψεις, οι ενοχές, οι συνέπειες των πράξεων είναι τόσο οδυνηρές, που οι ίδιοι καταριούνται τον εαυτό τους, ευχόμενοι να μην είχαν γεννηθεί ή να είχαν βρει το θάνατο σε στιγμή προγενέστερη από εκείνη για την οποία μέμφονται τον εαυτό τους. Η "ωραία Ελένη", η αφορμή των Τρωικών, του αίματος και των θανάτων βρίσκεται κατά τον Όμηρο σε τέτοια ψυχολογική κατάσταση:
"... Κι η Ελένη γλυκομίλητη του είπε: "Ανδράδελφέ μου,
ωιμένα της κακόπραχτης, της οργισμένης σκυλάς
αχ! την ημέρα που στο φως με έφερε η μητέρα,
να μ' είχε αρπάξει ανεμική κακή, να μ' είχε ρίξει
εις όρος ή στης θάλασσας το φουσκωμένο κύμα
να με ρουφήξει κι όχι αυτά που εγίνηκαν να γίνουν..." [Ζ 343-348 μτφ.Ι.Πολυλά]

Δεν εξαντλούνται βεβαίως, οι περιπτώσεις και τα αποτελέσματα κατάρας στα ομηρικά έπη με αυτά μόνο τα παραδείγματα. Είναι όμως ενδεικτικά ως προς το είδος των βλαβών που επιζητούν με τις κατάρες.
Ο Χρύσης ζητά τον θάνατο των αδικοπρακτών με τα βέλη - μιάσματα του Απόλλωνα που προκαλούν λοιμό.
Ο πατέρας ζητά την ατεκνία του γιου του.
Η Ευρυνόμη ζητά "να μη ξημερωθούν" οι μνηστήρες.
Ο Πολύφημος ζητά για τον Οδυσσέα "να μη σώσει να γυρίσει", ή αν αυτό δεν γίνεται, να γυρίσει μόνος, χωρίς συντρόφους και αγαθά και να βρει μεγάλα προβλήματα στο σπίτι του.
Η Ελένη ζητά με την αυτοκατάρα της "να μην είχε γεννηθεί", να την είχε "πάρει ανεμορρ(ι)πή" κ.λπ. 
Υπάρχει δηλαδή ομοιότητα με τις σύγχρονες, καθώς η κατάρα θέλει να πλήξει τα πολυτιμότερα αγαθά, που διαχρονικά είναι ίδια για τον άνθρωπο.

Όμως έχει και ευχές ο Όμηρος στα έπη του.
Ο Οδυσσέας και ο Διομήδης (προσ)εύχονται για τη νίκη τους και για τη γενναιότητά τους, τάζοντας θυσία στη θεά που προσδοκούν ν' ακούσει την ευχή τους:
"Ευχήθηκαν και απ' την θεά η ευχή τους εισακούσθη
και αφού την ευχήν έκαμαν εις του Διός την κόρην
βαδίζαν ως δύο λέοντες..." [μτφ. Ι. Πολυλά]

Εκτός από τις αυτοκατάρες βλέπουμε ότι υπάρχουν και ευχές υπέρ των ίδιων των ευχομένων. 
Η Πηνελόπη ύστερα από έναν ευτυχισμένο ύπνο εύχεται ο θάνατός της, όταν έρθει, να είναι το ίδιο ελαφρύς και γλυκός όπως εκείνος ο ύπνος:
" Ύπνος που μ' ηύρε μαλακός την κακοπαθιασμένη.
Μακάρι τέτοιο θάνατο να μού 'δινε η Παρθένα
η Άρτεμη που ολοζωής στα δάκρυα να μη λιώνω,
τις χάρες τις αρίθμητες ποθώντας του ακριβού μου
του αντρού, που απ' όλους ήτανε τους Αχαιούς ο πρώτος..." 
[σ 201-205 μτφ. Αργ. Εφταλιώτη]

Ευχές και κατάρες, πανάρχαια ανάγκη και πανάρχαια πρακτική του ανθρώπου, σε αμετάβλητη παρουσία ως τις μέρες της πιο πρακτικής τεχνολογικής εξέλιξης, ως τις μέρες μας. Επειδή οι ανάγκες, τα αισθήματα, οι επιθυμίες και οι φόβοι, βασικά συστατικά της ανθρώπινης ψυχοσύστασης, παραμένουν πρακτικώς αμετάβλητα...

[Ευχή και Κατάρα, του Γεράσιμου Α. Ρηγάτου, εκδ. Μύρτος, 2004]