Άρνολντ Τόινμπυ, 1889-1975 (Arnold J. Toynbee)

Η ζωή του
Άγγλος ιστορικός και φιλόσοφος της ιστορίας. Θεωρείται μια από τις σημαντικότερες πνευματικές φυσιογνωμίες του αιώνα μας.. Έχει χαρακτηριστεί άλλωστε «Θουκυδίδης του 20ου αι.». Γεννήθηκε στο Λονδίνο από πατέρα ιστορικό και μητέρα που ανήκε στην πρώτη γενιά των πανεπιστημιακών γυναικών. Μεγάλωσε σύμφωνα με τις αρχές της κλασσικής ελληνολατινικής παιδείας, γεγονός που συνετέλεσε στο να έχει μεγάλο θαυμασμό προς τον ελληνορωμαϊκό πολιτισμό και τα επιτεύγματά του. Χρησιμοποιούσε πολιτισμικά πρότυπα του ελληνορωμαϊκού κόσμου ως παραδείγματα διεθνών πολιτισμικών μοντέλων και γι’ αυτό το λόγο συνάντησε την κριτική της νεώτερης ιστορικής έρευνας.

     Είναι κυρίως γνωστός από το 12άτομο έργο του «Σπουδή της Ιστορίας», στο οποίο πρότεινε μια φιλοσοφία της ιστορίας, βασισμένη στην ανάλυση της κυκλικής ανάπτυξης και παρακμής των πολιτισμών από την αρχαιότητα ως σήμερα.

      Σπούδασε κλασική φιλολογία στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης και για σύντομο χρονικό διάστημα στη Βρετανική Αρχαιολογική Σχολή της Αθήνας. Το 1912 έγινε καθηγητής Αρχαίας Ιστορίας στο Κολέγιο Μπέιλιολ και το 1915 άρχισε να εργάζεται για λογαριασμό της Υπηρεσίας Πληροφοριών του Βρετανικού Υπουργείου Εξωτερικών.

     Αφού έλαβε μέρος ως αντιπρόσωπος στη Διάσκεψη Ειρήνης του Παρισιού (1919), διορίστηκε καθηγητής Βυζαντινών και Νεοελληνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου. Κατά τη διάρκεια του Ελληνοτουρκικού Μικρασιατικού Πολέμου, υπήρξε ανταποκριτής μιας εφημερίδας. Το 1923 του προτάθηκε από τον Κεμάλ Ατατούρκ η θέση του καθηγητή ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Κωνσταντινούπολης, αλλά εκείνος την αποποιήθηκε.

     Το 1925 έγινε καθηγητής- ερευνητής της Παγκόσμιας ιστορίας στη Σχολή Οικονομικών Επιστημών του Λονδίνου και διευθυντής Σπουδών στο Βασιλικό Ίδρυμα Διεθνών Υποθέσεων. Παράλληλα, την περίοδο 1943- 46, είχε αναλάβει τη διεύθυνση του αρχειακού και ερευνητικού τμήματος του Υπουργείου Εξωτερικών της Αγγλίας. Υπήρξε μεγάλος ελληνολάτρης και επισκέφτηκε πολλές φορές τη χώρα μας.

     Το έργο και οι ιδέες του

     Ο Τόϋνμπη εμπνεύστηκε τη Σπουδή της Ιστορίας, (εκδόθηκε στο διάστημα 1934- 61), το 1922, όταν είδε τους Βούλγαρους χωρικούς να φορούν σκούφους παρόμοιους με εκείνους που, σύμφωνα με την περιγραφή του Ηροδότου, φορούσαν οι στρατιώτες του Ξέρξη. Το περιστατικό αυτό είναι αποκαλυπτικό για τον τρόπο με τον οποίο αντιμετώπιζε την ιστορική συνέχεια, καθώς και για την εξαιρετική ευρυμάθεια και παρατηρητικότητά του, γνωρίσματα που χάρισαν στο έργο του έναν εντελώς ιδιαίτερο χαρακτήρα.

     Επιχείρησε να αποφύγει τα σφάλματα των προγενέστερων ιστοριογράφων και ιδιαίτερα όσων είχαν επηρεαστεί από τις θεωρίες της οικονομικής αιτιοκρατίας και του εθνικισμού. Γι’ αυτό και αντικείμενο της μελέτης του δεν ήταν μεμονωμένα έθνη, αλλά η ιστορία ορισμένων ιδιόμορφων και κλειστών πολιτισμών. Μελετώντας 26 πολιτισμούς (21 που ήταν ήδη γνωστοί στους ιστορικούς και άλλες 5 «απολιθωμένες» κοινωνίες), διατύπωσε γενικά συμπεράσματα σχετικά με την καταγωγή, την ανάπτυξη, τη φύση και την κατάρρευση των πολιτισμών. Αυτοί είναι: ο αιγυπτιακός, των Άνδεων, ο προκινεζικός, ο μινωικός, των Σουμερίων, των Μάγιας, του Γιουκατάν, ο μεξικανικός, των Χετταίων, ο ισλαμικός, ο της Άπω Ανατολής, ο προϊνδικός, ο ινδικός, ο ελληνικός, ο κυρίως χριστιανικός ορθόδοξος και ο χριστιανικός ορθόδοξος με παραφυάδα τον ρωσικό, ο δυτικός. Έρχονται μετά οι αποτυχημένες ορολογίες που είναι : ο χριστιανικός πολιτισμός της Άπω Δύσεως, ο χριστιανικός πολιτισμός της Άπω Ανατολής και ο σκανδιναβικός.

     Εξέφρασε την άποψη ότι υπάρχουν επαφές και σχέσεις ανάμεσα σε πολλούς από τους ιδιαίτερους αυτούς πολιτισμούς, ιδιαίτερα δε, διαπιστώνεται επίδραση των μεγάλων θρησκειών (π.χ. Βουδισμού, Χριστιανισμού, Ισλάμ κτλ.) πολύ πιο πέρα απ΄ το χώρο της αρχικής τους προέλευσης και κοιτίδας.

     Πυρήνα των ιστορικών θέσεών του αποτελούν οι εξής αρχές:

    - οι πολιτισμοί γεννιούνται μέσα από δοκιμασίες στις οποίες υποβάλλονται οι φορείς τους, προκειμένου να αντιμετωπίσουν την πρόκληση των συνθηκών, όχι τόσο του περιβάλλοντος και της φυλής όσο των συνθηκών που δημιουργούνται από τις στρατιωτικές επιθέσεις, τη δουλεία και την ανάγκη για κατάκτηση νέων εδαφών. Δεν είναι το ευνοϊκό, αλλά το αντίξοο περιβάλλον που ενεργοποιεί δημιουργικές δυνάμεις. Η άνοδος του πολιτισμού σημαδεύεται από την εφευρετική αντιμετώπιση νέων και ανώτερων προκλήσεων. Η κοινωνία λύνει ζωτικά οργανωτικά προβλήματα κι έτσι απελευθερώνονται διανοητικές και ψυχικές δυνάμεις για τη διάπλαση και την έκφραση της ανθρώπινης προσωπικότητας. Η στροφή στην παραγωγή πνευματικών αγαθών και όχι η υλική ευρωστία είναι το γνώρισμα ενός ανερχόμενου πολιτισμού.

     - Περιγράφοντας την ανάπτυξη και τη φύση των πολιτισμών, αναγνωρίζει ότι οι μεγάλοι ήρωες καθορίζουν την πορεία της ιστορίας. Διατυπώνει μια θεωρία «απομάκρυνσης και επανόδου», αναφέροντας τον Μωυσή, τον Ιησού, τον Μωάμεθ, τον Απόστολο Παύλο, τον Βούδα και άλλες μεγάλες προσωπικότητες, που αρχικά αποσύρθηκαν από τον κόσμο και στη συνέχεια επέστρεψαν για να προσηλυτίσουν τις δημιουργικές μειονότητες των εκλεκτών (ελίτ), οι οποίες με τη σειρά τους επηρέασαν ολόκληρους πολιτισμούς.

     - Η κινητήρια δύναμη των πολιτισμών είναι οι εκλεκτοί, μια «δημιουργική μειοψηφία», φορέας μιας μυστικιστικής «ζωτικής έξαρσης». Ανταποκρίνεται με επιτυχία στα διάφορα ιστορικά «καλέσματα» και «αναγκάζει» την «αδρανή πλειοψηφία», την «παθητική μάζα» να την ακολουθεί, μέσα από το μηχανισμό της μίμησης, γοητευμένη από το παράδειγμα χαρισματικών ηγετικών ομάδων. Η ιδιομορφία αυτών των «καλεσμάτων» και «ανταποκρίσεων» προσδιορίζει τον ειδικό χαρακτήρα κάθε πολιτισμού, την ιεραρχία των κοινωνικών αξιών και τη φιλοσοφική αντίληψη σχετικά με το νόημα της ζωής.

     Διευκρινίζει ότι πρέπει να κάνουμε μια διάκριση ανάμεσα στους δυνάμει και τους πραγματικούς εκλεκτούς. Υποθέτει ότι ο αριθμός των προσωπικοτήτων που είναι προικισμένες με εξαιρετική δημιουργική δύναμη, είναι ομοιόμορφα διαμοιρασμένες σε όλες τις εποχές, τις περιοχές της γης και τις κοινωνικές τάξεις. Οι πραγματικοί όμως εκλεκτοί είναι ένα μέρος των εν δυνάμει, που βρίσκουν σε ένα ορισμένο κοινωνικό, πολιτικό, οικονομικό ή θρησκευτικό πλαίσιο, την πραγματική ευκαιρία για να επιδράσουν πάνω στην υπόλοιπη κοινωνία.

     -Υποστηρίζει ότι οι πολιτισμοί καταρρέουν επειδή πέφτουν θύματα της «νέμεσης της δημιουργικότητας». Η «δημιουργική μειοψηφία των εκλεκτών» μετατρέπεται σε «κυρίαρχη μειονότητα των εκλεκτών», από τη στιγμή που θα χάσει τη δημιουργικότητά της, που το παράδειγμά της δε θα αρκεί για να κοινωνικοποιήσει το πλήθος, οπότε θα καταφύγει στη βία για να διατηρήσει την εξουσία.

     Ακολουθούν εσωτερικές και εξωτερικές αναταραχές που ορίζουν το τέρμα του πολιτισμού. Γίνεται φανερό όμως ότι ο θάνατος μιας πολιτισμικής κοινότητας δεν είναι εκμηδένιση αλλά απαρχή μιας παλιγγενεσίας. Η ιστορική εμπειρία επαληθεύει, κατά τον Τόυνμπη, τη χριστιανική θεωρία της Ανάστασης.

     Ασχολήθηκε επίσης πολύ με τα σύγχρονα κοινωνικά προβλήματα της καπιταλιστικής Δύσης. Σύμφωνα με αυτόν η διέξοδος από τη σύγκρουση Δύσης – Τρίτου Κόσμου κι απ’ τις βαθιές αντιθέσεις του συστήματος, βρίσκεται στο δρόμο της πνευματικής ανανέωσης. Η Δύση πρέπει να ανακαλύψει εκ νέου μια παγκόσμια, ενιαία, συγκριτική θρησκεία του μέλλοντος, αν θέλει να επιβιώσει.
     Ανάμεσα στα υπόλοιπα έργα του ξεχωρίζουν: -Ο πολιτισμός σε δοκιμασία, -Από την Ανατολή στη Δύση. Ο γύρος του κόσμου, -Ελληνισμός. Η ιστορία ενός πολιτισμού, - Ο Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος και ο κόσμος του, -Οι Έλληνες και οι κληρονομιές τους, -Ο ελληνικός πολιτισμός και χαρακτήρας κλπ.

     
     Η αυστηρή κριτική που ασκήθηκε στον Τόυνμπη επικεντρωνόταν σε δυο κυρίως σημεία. Το πρώτο ήταν ότι τεκμηρίωνε τις απόψεις του με τη βοήθεια μυθολογικών και μεταφορικών στοιχείων, στα οποία απέδιδε την ίδια αξία με τα γεγονότα. Το δεύτερο αφορούσε τη γενική θέση του για την άνοδο και την πτώση των πολιτισμών, όπου έδινε υπερβολική βαρύτητα στο δρόμο της θρησκείας ως αναγεννητικής δύναμης. Εν τούτοις, το έργο του επαινέθηκε ως πρωτοπόρα απάντηση στην τάση της εξειδίκευσης που χαρακτηρίζει τη νεώτερη ιστορική έρευνα.

     Αποσπάσματα από άρθρο του Τόυνμπυ στο περιοδικό "Ιστορία εικονογραφημένη"

     «Πώς βλέπω την Ιστορία» ...Πάνω απ’ όλα σαν αδιάσπαστο σύνολο κι όχι σαν μια συσσώρευση ασύνδετων μεταξύ τους επεισοδίων....Σαν κάτι που έχει νόημα κι όχι σαν ένα παραμύθι χωρίς καμία σημασία. ...Για μένα η ιστορία είναι ένα από τα κλειδιά του μυστηρίου του σύμπαντος και σαν άνθρωπος δεν μπορώ παρά να δοκιμάσω να διεισδύσω σε αυτό το μυστήριο, μολονότι αναγνωρίζω, ότι όταν θέτω τα βασικά ερωτήματα για το σύμπαν και τη θέση του ανθρώπου σε αυτό, δε θα μπορέσω να φτάσω σε εξακριβώσιμες απαντήσεις... Όταν κανείς βλέπει κάτι σαν σύνολο, το βλέπει και σαν να έχει μια μορφή ή ένα ρυθμό εφόσον είναι κάτι ζωντανό και κινούμενο...Η ανθρώπινη ιστορία είναι ένα συνεχώς μεταβαλλόμενο δίκτυο σχέσεων μεταξύ των ανθρωπίνων όντων...

     Η ουσία της ανθρώπινης ιστορίας βρίσκεται στις μεταξύ μας σχέσεις για το καλύτερο και για το χειρότερο. Η τραγωδία των ανθρώπινων πραγμάτων έγκειται στο ότι είχαμε λαμπρή επιτυχία στην προσπάθεια υποταγής της μη ανθρώπινης φύσεως, αλλά σχετική αποτυχία στην πολύ σημαντικότερη ανθρώπινη προσπάθεια αρμονικής συμβιώσεως. Ενώ επιταχύνθηκε η πρόοδος της επιστήμης και της τεχνολογίας, το χάσμα μεταξύ των διανοητικών και των ηθικών επιτευγμάτων του ανθρώπου διευρυνόταν, έως ότου σήμερα αυτή η ασυμφωνία απειλεί το ανθρώπινο είδος με αυτοκαταστροφή...

     Για το λόγο αυτό πιστεύω ότι η αγάπη είναι το κλειδί τόσο για την κατανόηση του παρελθόντος όσο και για τη δημιουργία του μέλλοντος των ανθρώπων. Βλέπω το παρελθόν σαν ένα αγώνα της αγάπης, για να παρακινήσει τη ζωή να ακολουθήσει την οδό της αγάπης. ...Η αγάπη είναι θεότητα...Ο αγώνας μεταξύ του Καλού και του Κακού δεν παύει ποτέ και το αποτέλεσμά του δεν είναι ποτέ αποφασιστικό... Το μόνο για το οποίο μπορούμε να είμαστε βέβαιοι είναι ότι οι άνθρωποι που ακολουθούν την οδό της αγάπης είναι απόλυτα ολοκληρωμένοι."

Βιβλιογραφία
-Μεγάλη Σοβιετική Εγκυκλοπαίδεια, τόμ. 33
-Παγκόσμιο βιογραφικό λεξικό, εκδοτική Αθηνών, τόμ. β
-Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος, Λαρούς, Μπριτάνικα, τόμ. 57
-Εγκυκλοπαίδεια Υδρία, τόμ. 51
-Μεγάλη Αμερικάνικη Εγκυκλοπαίδεια, τόμ. 20
-Περιοδικό : Ιστορία εικονογραφημένη, τεύχ. 91, Ιανουάριος 1976
-Περιοδικό : Ιστορία εικονογραφημένη, τεύχ. 90, Δεκέμβριος 1975
-Σπουδή της Ιστορίας, Επιτομή, υπό Δ.Κ. Σόμερβελλ, εκδ. Συρόπουλοι

http://www.nea-acropoli.gr/